پوست ، مو و ناخن
شپش‌ها حشرات ریزی هستند که از خون سر انسان تغذیه می‌کنند. آلودگی شپش سر Pediculosis capitis نام دارد و اغلب کودکان را تحت تاثیر قرار می دهد. این آلودگی معمولاً ناشی از انتقال مستقیم شپش از موهای یک فرد به فرد دیگر است.
این مشکل و بیماری نشانه بهداشت فردی ضعیف یا محیط زندگی آلوده نیست. از طرفی حامل هیچ بیماری باکتریایی یا ویروسی عفونی نیست. برای درمان ، داروهای تجویزی و بدون نسخه وجود دارد. برای رهایی از آلودگی شپش سر و تخمهای آن پیروی دقیق از دستورالعملهای درمانی بسیار مهم است.برای درمان آلودگی روشهای درمانی طبیعی و خانگی وجود دارد ولی، شواهد بالینی ناچیزی درباره اثربخشی این روش وجود دارد.
آشنایی با علائم شپش سر
شما ممکن است متوجه آلودگی شپش نشوید. با این حال، علائم و نشانههای شایع آن عبارتند از:
- خارش : شایعترین علامت آلودگی شپش سر خارش سر، گردن و گوشها است. خارش واکنشی آلرژیک به بزاق شپش است. وقتی فردی برای اولین بار دچار این آلودگی میشود ممکن است 6-2 هفته بعد از آلودگی هنوز خارش سر و گردن نداشته باشد.
- روی سر : گرچه ممکن است روی سر قابل رویت باشند ولی تعیین محل دقیق آنها دشوار است. زیرا کوچک هستند، از نور فرار کرده و خیلی سریع حرکت می‌کنند.
- تخمهای روی ساقه موها: تخم آنها به ساقه مو میچسبند و بدلیل کوچک بودن، مشاهده آنها دشوار است. در اطراف گوشها و خط موی گردن به راحتی مشاهده میشوند. رویت تخم های خالی راحتتر است زیرا رنگ روشنتری دارند و در فاصله دورتری از پوست سر قرار گرفتهاند. با این حال، وجود تخم لزوماً نشاندهندهی آلودگی فعال و وجود شپش نیست.
علت ایجاد شپش سر
حشرهای قهوهای رنگ یا متمایل به خاکستری و به اندازه تخم توت فرنگی است. این حشره خون سر انسان را بیرون کشیده و از آن تغذیه میکند. حشرهی ماده، مادهای چسبنده تولید میکند که تخم‌ها را به ساقه مو میچسباند. هر تخم تقریباً با فاصله 4 میلی‌متری (16/3 اینچ) از پایهی مو به مو میچسبد. این فاصله محیطی مطلوب است و دمایی ایدهآل برای رشد تخم فراهم میکند.
چرخه زندگی
بعد از 9-8 روز از تخم خارج میشود. آنچه از تخم بیرون میآید یک شکل نابالغ از شپش به نام نیمف است. نیمف بعد از 12-9 روز به شکل بالغ درمی‌آید و به عنوان یک شپش بالغ 4-3 هفته زندگی میکند.
انتقال
روی سر میخزد ولی نمیتواند بپرد یا پرواز کند. غالباً انتقال از یک فرد به فرد دیگر در اثر تماس مستقیم است. بنابراین، انتقال آن اغلب در بین اعضای خانواده یا کودکانی که در مدرسه یا هنگام بازی در تماس مستقیم با یکدیگر هستند رخ می‌دهد.
احتمال انتقال غیرمستقیم شپش وجود ندارد ولی میتواند از طریق اشیائی مانند مواد زیر از فردی به فرد دیگر منتقل شود:
- شال و کلاه
- برس و شانه سر
- لوازم آرایش مو
- هدفون
- بالش
- رومبلی
- حوله
همچنین انتقال غیرمستقیم میتواند از طریق لباسهایی که کنار یکدیگر قرار گرفتهاند نیز اتفاق بیفتد. بهعنوان مثال شال یا کلاهی که روی یک چوب لباسی آویزان یا در یک کمد مشترک در مدرسه نگهداری شود می تواند بهعنوان حامل شپش تلقی شود
حیوانات خانگی مانند سگ و گربه نقشی در انتشار ندارند.
عوامل خطرساز شپش سر
از آنجایی که اصولاً از طریق تماس سر با سر رخ می‌دهد خطر انتقال آن در بین نوجوانان و جوانانی که با یکدیگر بازی می‌کنند یا به یک مدرسه میروند بیشتر است. در ایالات متحده بیشترین موارد آلودگی به شپش سر در بین کودکان پیش دبستانی تا متوسطه رخ می‌دهد.
اگر کودک دچار خارش بیش از اندازه ناشی از آلودگی باشد احتمال زخمشدن پوست و بروز عفونت وجود دارد.
پیشگیری از شپش سر
به دلیل تماس نزدیک کودکان با یکدیگر، جلوگیری از انتشار و شیوع در مدارس و مهدکودکها کار دشواری است. با وجود اینکه احتمال انتقال غیرمستقیم شپش از وسایل شخصی ناچیز است ولی بهتر است کودکان لباسهای خود را روی چوب لباسیهای مجزا آویزان کنند و از وسایل شخصی یکدیگر مانند شانه، برس، شال و کلاه استفاده نکنند. در صورتی‌که استفاده از کلاه ایمنی برای ورزشها و دوچرخه‌سواری ضروری باشد از آن استفاده کنید. زیرا نگرانی از انتقال دلیل خوبی برای استفاده نکردن از کلاه ایمنی نیست.
تشخیص شپش سر
براساس گایدلاینهای آکادمی پزشکی اطفال آمریکا استاندارد طلایی برای تشخیص آلودگی فعال به شپش سر، یافتن و تشخیص نیمف زنده (نوزاد شپش) یا بالغ است.
براساس این گایدلاین ها موها با استفاده از محصولاتی که به عنوان حالتدهندههای استاندارد مو هستند مرطوب میشوند تا بتوان وجود شپش روی آنها را تشخیص داد. پزشک با استفاده از یک شانه دندانه ریز (مخصوص شپش) موها را با دقت از پایه تا پایین شانه میزند. اگر هیچ شپش زندهای روی شانه وجود نداشت عمل شانه زدن را برای بار دوم تکرار میکند.
تشخیص تخمهای شپش (نیت-Nit)
پزشک به دنبال یافتن تخم شپش در موها است. به همین منظور میتواند از نور خاصی به نام نور وود (Wood's light) استفاده کند. تاباندن این نور روی موها باعث می شود تا تخم ها به رنگ آبی ظاهر شوند. ولی شناسایی نیتها لزوماً به معنای تأیید آلودگی فعال شپش نیست.
یک نیت زنده باید در نزدیکی پوست سر باشد تا بتواند باز شود. احتمالاً نیتهایی که در فاصله بیشتر از 6 میلی‌متری (4/1 اینچ) از پوست سر قرار دارند مرده یا خالی هستند. با استفاده از میکروسکوپ میتوان زنده یا مرده بودن نیتها را تشخیص داد و همین امر نشاندهنده فعال یا غیرفعال بودن آلودگی است.
آشنایی با درمان شپش سر
احتمالاً پزشک برای از بین بردن شپش‌ها و تعدادی از تخم‌ها داروهای غیرتجویزی را توصیه میکند. شاید این داروها تخمهایی را که اخیراً پدید آمدهاند از بین نبرند. بنابراین، برای از بین بردن نیمفها (بعد از بیرون آمدن از تخم و قبل از بالغ شدن) یک برنامه درمانی زمانبندی شده ثانویه و مناسب لازم است.
بر اساس برخی مطالعات زمان ایدهآل برای آغاز درمان ثانویه 9 روز بعد از درمان اولیه است. البته زمانبندیهای درمانی دیگری نیز وجود دارد. از پزشک خود بخواهید دستورالعملهایی مکتوب برای یک درمان منظم به شما بدهد.
آشنایی با داروهای بدون نسخه
داروهای بدون نسخه برمبنای پیرترین (Pyrethrin) هستند. پیرترین ترکیبی شیمیایی است که از گل داوودی استخراج میشود و برای شپش‌ها سمی است. قبل از استفاده از هر کدام از داروها موهای آلوده را با شامپو (بدون حالت دهنده) بشویید. میتوانید قبل از شستن موها آن ها را با سرکه سفید آبکشی کنید. این کار به حلشدن ماده چسبندهای که نیتها را به ساقه مو متصل کرده کمک می کند. برای اطلاع از مدت زمانی که دارو باید روی موها باقی بماند از دستورالعملهای موجود در بسته دارو پیروی کنید. سپس موها را با آب گرم آبکشی کنید.
داروهای بدون نسخه شامل موارد زیر هستند:
- پرمترین (نیکس): پرمترین نسخه ترکیبی پیرترین است. قرمزی و خارش پوست سر از عوارض جانبی احتمالی آن است.
- پیرترین با مواد افزودنی (نام تجاری Rid, A 200 Lice treatment): در این داروی غیر تجویزی پیرترین با ماده‌ی شیمیایی دیگری ترکیب میشود تا میزان سمی بودن آن افزایش یابد. عوارض جانبی احتمالی عبارتند از: خارش و قرمزی پوست سر. در صورتی‌که فرد به گل داوودی یا گیاه آمبروسیا حساسیت داشته باشد نباید از پرمترین استفاده کند.
داروهای با نسخه
در برخی مناطق جغرافیایی شپش‌ها نسبت به داروهای غیر تجویزی مقاوم هستند. همچنین ممکن است گاهی به دلیل استفاده نادرست مانند عدم تکرار درمان در زمان مناسب، درمان با داروهای غیر تجویزی موفقیتآمیز نباشد.
پزشک میتواند در صورت موثر نبودن داروهای غیر تجویزی داروهایی برای بیمار تجویز کند. داروهای تجویزی عبارتند از:
- بنزیل الکل (نام تجاری یولسفیا): این دارو برای شپش ها سمی نیست ولی با محروم کردن شپش‌ها از اکسیژن باعث مرگ آنها میشود. عوارض جانبی این دارو عبارتند از: قرمزی و خارش پوست سر. مشخص شده است که استفاده از بنزیل الکل برای ضدعفونی کردن دستگاههای پزشکی باعث تشنج و واکنشهای شدید در نوزادان تازه متولد شده میشود. بنابراین، استفاده از بنزیل الکل برای کودکان کمتر از 6 ماه تأیید و تجویز نمیشود.
- ایورمکتین (نام تجاری اسکلیس): استفاده از این دارو برای کودکان 6 ماه و بالاتر مورد تأیید است. این دارو را یکبار روی موهای خشک استفاده کرده و بعد از 10 دقیقه با آب بشویید.
- اسپینوزاد (نام تجاری ناتروبا): استفاده از این دارو برای کودکان 6 ماه و بالاتر مورد تأیید است. این دارو را روی موهای خشک استفاده کرده و بعد از 10 دقیقه با آب گرم بشویید. این دارو شپشهای زنده و تخم‌ها را از بین برده و معمولاً تکرار درمان لازم نیست.
- مالاتیون (اووید): استفاده از این دارو برای کودکان 6 سال و بالاتر مورد تأیید است. موها را با این شامپوی دارویی آغشته کنید و اجازه دهید 12-8 ساعت روی موها مانده و خود به خود خشک شود. بعد از این مدت موها را شستشو دهید. این دارو دارای میزان زیادی الکل است. به همین دلیل تا زمانی که این شامپوی دارویی روی موها قرار دارد نمیتوان موها را با سشوار یا یک منبع گرمایی دیگر خشک کرد.
شانه کردن موی خیس
اگر ترجیح میدهید که برای درمان از دارو استفاده نکنید میتوانید درمانهای خانگی جایگزین را امتحان کنید. شواهد بالینی ناچیزی درباره موثر بودن این روشهای درمانی وجود دارد.
شانه کردن موهای خیس با استفاده از یک شانه دندانهریز (مخصوص شپش) میتواند شپش‌ها و نیتها را از موها جدا کند. تحقیقات درباره موثر بودن این روش نتایج قابل توجهی نداشته است.
موها باید خیس باشند و برای چرب کردن موها از مادهای مانند حالت دهنده مو استفاده کنید. در هر جلسه باید تمام موها را از پایه تا نوک آنها حداقل دو بار شانه بزنید. این عمل باید چند هفته (حداقل دو هفته بعد از از بین رفتن کامل شپش‌ها) و 4-3 روز در هفته تکرار شود.
روغن‌های ضروری
نتایج مطالعات بالینی کوچک حاکی از آن است که روغن‌های طبیعی برخی گیاهان میتوانند روی شپش و تخمهای آن ها اثرات سمی داشته باشند. این گیاهان عبارتند از:
- روغن درخت چای
- روغن آنیس
- روغن یلانگ یلانگ
- نرولیدول (ترکیب شیمیایی موجود در بسیاری از روغن‌های گیاهی)
استانداردهایی که برای داروهای مورد تایید FDA بکار میروند برای تأیید اثربخشی و ایمنی این داروها نیاز نیست.
مواد پوشاننده
برخی محصولات خانگی نیز برای درمان آلودگی شپش سر مورد استفاده قرار میگیرند. به این دلیل از این مواد استفاده میشود که استفاده از این مواد مانع رسیدن هوا به شپش‌ها و تخمهای درحال رشد میشوند. این مواد را روی موها قرار داده، موها را با کلاه حمام بپوشانید و اجازه دهید یک شب به همین حالت باقی بماند. محصولات مورد استفاده برای این منظور عبارتند از:
- سس مایونز
- روغن زیتون
- کره
- وازلین
یک مطالعه آزمایشگاهی نشان داد که از بین این محصولات تنها وازلین مؤثر است و میتواند تعداد قابل توجهی از شپش‌ها را از بین ببرد. شواهد بالینی ناچیزی درباره اثربخشی این درمانها وجود دارد و مشخص نیست که آیا تاثیرات گزارششده نتیجه مصرف این مواد هستند یا به دلیل شستشو و شانهزدنهای مضاعف (برای پاک کردن محصولات روغنی از مو) است.
آبزدایی (دهیدراسیون)
یکی دیگر از درمانهای خانگی استفاده از دستگاهی است که با تولید هوای گرم و آب زدایی موها شپش‌ها و تخمهای آن ها را از بین میبرد. استفاده از این دستگاه نیازمند آموزشهای خاص است و در حال حاضر تنها در مراکز حرفهای درمان شپش سر مورد استفاده قرار میگیرد.
در این وسیله هوایی تولید میشود که خنکتر از هوای سشوارهای معمولی است و میزان جریان هوا در این دستگاهها بسیار سریعتر است. در این فرایند شپش‌ها و تخمهای آنها خشک شده و از پوست سر و موها جدا میشوند. برای از بین بردن شپش‌ها نباید از یک سشوار معمولی استفاده کرد. زیرا هوای سشوار بسیار داغ است و ممکن است پوست سر را بسوزاند.
محصولات خطرناکی که باید از آنها پرهیز کرد
نباید برای از بین بردن شپش‌ها یا تخمهای آنها از مواد قابل اشتعال مانند بنزین یا نفت سفید استفاده کرد.
پاکیزه کردن خانه
معمولاً شپش‌ها بدون تغذیه از پوست سر یک روز هم زنده نمیمانند. همچنین اگر تخم‌ها در دمای نزدیک به ساقه مو نباشند نمیتوانند رشد کرده و باز شوند. بنابراین، شانس زنده ماندن شپش‌ها روی وسایل خانگی بسیار کم است.
برای احتیاط میتوانید وسایلی را که فرد مبتلا (به آلودگی شپش) طی دو روز گذشته استفاده کرده تمیز کنید. برای تمیز کردن این وسایل میتوانید از دستورات زیر پیروی کنید:
- وسایل مورد نظر را با آب داغ بشویید. ملافه ها، بالشها و لباسها را با آب گرم (حداقل دمای 4/54 درجه سانتیگراد) و صابون بشویید و در گرمای داغ آفتاب یا هر منبع حرارتی دیگر خشک کنید.
- وسایل مراقبت از مو را تمیز کنید. شانهها، برسها و لوازم آرایش مو را در آب گرم و صابون بشویید.
- وسایل را در بستههای پلاستیکی سربسته قرار دهید. وسایلی را که قابل شستشو نیستند به مدت دو هفته در کیسههای پلاستیکی قرار دهید، هوای کیسه را خارج کرده و درِ آن را محکم ببندید.
- با جاروبرقی منزل را به خوبی تمیز کنید. کف زمین و مبلمان را با جاروبرقی به خوبی تمیز کنید.
زمان مراجعه به پزشک
اگر حدس میزنید که دچار آلودگی شپش سر شدهاید قبل از آغاز هرگونه درمان به متخصص پوست و مو مراجعه کنید. مطالعات نشان میدهند که بسیاری از کودکان بدون ابتلا به آلودگی فعال با داروهای غیر تجویزی یا روشهای خانگی درمان شدهاند.
مواردی که اغلب با آلودگی تخم شپش اشتباه گرفته میشوند عبارتند از:
- تخمهای مرده یا خالی ناشی از آلودگی قبلی به شپش سر
- شوره‌ی سر
- باقیماندهی محصولات مراقبت مو
- سلولهای بافت مرده‌ی مو در ساقه‌ی مو
- بافت زخم، گرد و غبار یا آلودگیهای دیگر
- سایر حشرات کوچک که در مو وجود دارند.
بهترین کار برای تشخیص اینکه آیا شما یا فرزندتان دچار آلودگی فعال شپش سر شده است شناسایی نیمف زنده یا شپش بالغ روی پوست سر است. پزشک میتواند موهای فرد مبتلا را با دقت معاینه کرده و در صورت لزوم قبل از اعلام قطعی تشخیص بیماری موارد مشکوک را زیر میکروسکوپ بررسی کند.
