پوست ، مو و ناخن
3.45
ملانوم

ملانوم خطرناک‌ترین نوع سرطان پوست است که در سلول‌های (ملانوسیت‌های) تولیدکننده ملانین بروز می‌کند. ملانین رنگ‌دانه‌هایی است که باعث رنگ‌بخشیدن به پوست می‌شود. همچنین ممکن است در چشم‌ها و به‌ندرت در اندام‌های داخلی، نظیر روده‌ها، بروز کند. 

علت اصلی این بیماری مشخص نیست اما قرار گرفتن در معرض پرتو ماوراء بنفش (UV) خورشید یا سولاریوم و لامپ‌های برنزه‌کننده، خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. محدود کردن تماس با پرتوی ماوراء بنفش می‌تواند این خطر را کاهش دهد.

ظاهراً خطر ابتلا به ملانوم در افراد زیر 40 سال، به‌ویژه، خانم‌ها بیشتر است. با شناخت علائم هشداردهنده سرطان پوست می‌توان تغییرات سرطانی را کشف و قبل از گسترش سرطان درمان کرد. در صورت تشخیص زودهنگام قابل‌درمان است.

آشنایی با علائم بیماری ملانوم

می‌تواند در هر قسمتی از بدن بروز کند؛ اما اغلب در قسمت‌هایی بروز می‌کند که بیشتر در تماس با نور خورشید هستند، مانند پشت، پاها، دست‌ها و صورت. 

این بیماری همچنین در قسمت‌هایی از بدن که زیاد در معرض نور خورشید نیستند، مانند کف پا، کف دست و پایهٔ ناخن‌های انگشتان، نیز بروز می‌کند. این نوع پنهان در افرادی با پوست تیره شایع‌تر است.

علائم و نشانه‌های اولیه این بیماری عبارت‌اند از:

  • تغییر در خال‌های موجود
  • رشد رنگ‌دانه‌ای جدید یا ظاهری غیر عادی بر روی پوست

همیشه به‌صورت خال بروز نمی‌کند. این عارضه ممکن است به صورتی دیگر روی پوست‌هایی با ظاهر طبیعی نیز ایجاد شود.

خال‌های طبیعی

خال‌های طبیعی معمولاً دارای رنگ یکدست هستند- نظیر خرمایی، قهوه‌ای یا سیاه- و مرزی مشخص دارند که آن‌ها را از پوست اطرافشان جدا می‌کند. این خال‌ها گرد یا بیضی‌شکل و معمولاً کوچک‌تر از 6 میلی‌متر هستند- اندازهٔ پاک‌کن انتهای مداد.

اکثر افراد بین 10 تا 45 خال دارند. بسیاری از این خال‌ها تا سن 50 سالگی بروز می‌کنند. شکل ظاهری آن‌ها ممکن است با گذشت زمان تغییر کند و برخی نیز با افزایش سن از بین می‌روند.

خال‌های غیرطبیعی که نشان‌دهنده این بیماری است

برای شناسایی ویژگی‌های خال‌های غیرطبیعی که نشان‌دهندهٔ  این مشکل یا سایر سرطان‌های پوستی است، موارد زیر را به خاطر بسپارید:

  • شکل نامتقارن. دنبال خال‌هایی با شکل نامتقارن باشید، مثلا دو نیمه کاملاً متفاوت.
  • مرزهای نامنظم. ویژگی‌ خال‌ عبارت‌اند از مرزهای نامنظم، دندانه‌دار یا دالبری شکل.
  • تغییر رنگ. دنبال خال‌هایی با رنگ متفاوت یا توزیع نابرابر رنگ باشید.
  • اندازه قطر. این خال‌ها معمولاً قطری بیشتر از 6 میلی‌متر دارند.
  • تغییر اندازه. در این حالت، خال‌ها به‌مرورزمان تغییر می‌کنند، مثلا با گذشت زمان بزرگ‌تر می‌شوند یا رنگ‌ و شکل آن‌ها تغییر می‌کند. خال‌ها همچنین ممکن است نشانه‌ها و علائم جدیدی نظیر خارش یا خونریزی داشته باشند. 

خال‌های سرطانی (بدخیم) از لحاظ شکل ظاهری با هم تفاوت زیادی دارند. برخی از آن‌ها ممکن است تمام مشخصات بالا و برخی ممکن است فقط یک یا دو مورد از ویژگی‌های ذکرشده را داشته باشند. 

ملانوم پنهان چیست

این بیماری ممکن است در بخش‌هایی از بدن رخ دهد که در معرض نور خورشید قرار نمی‌گیرند یا میزان قرار گرفتن آن‌ها در برابر نور خورشید کم است، مانند فواصل بین انگشتان پا، کف دست‌ها و پاها، پوست سر یا اندام‌های تناسلی. این موارد گاهی ملانوم پنهان نامیده می‌شود زیرا در قسمت‌هایی از بدن رخ می‌دهد که اکثر مردم آنجا را بررسی نمی‌کنند. اگر در افرادی با پوست‌ تیره‌تر رخ بدهد، معمولاً در بخش‌های پنهان بروز می‌کند. 

نوع پنهان شامل موارد زیر است:

  • زیر ناخن. آکرال لنتیجینوس نوع کمیابی از این بیماری است که زیر ناخن دست یا پا بروز می‌کند. این نوع در کف دست‌ها یا پاها نیز مشاهده می‌شود. آکرال لنتیجینوس در سیاه‌پوستان و افرادی با پوست‌ تیره‌تر شایع‌تر است.
  • در دهان، دستگاه گوارش، مجرای ادراری یا واژن. ملانوم مخاطی در غشای مخاطی، مانند بینی، دهان، مری، مقعد، مجرای ادراری و واژن بروز می‌کند. تشخیص این بیماری مخاطی بسیار دشوار است زیرا که ممکن است با سایر عوارض پوستی اشتباه گرفته شوند. 
  • در چشم. نوع چشمی اغلب اوقات در عنبیه، لایهٔ زیرین سفیدی چشم (صلبیه)، بروز می‌کند. ممکن است باعث تغییر در بینایی شود و طی معاینه چشم نیز تشخیص داده می‌شود. 

علت ایجاد ملانوم

این بیماری زمانی رخ می‌دهد که در سلول‌های تولیدکننده ملانین (ملانوسیت‌ها) که به پوست رنگ می‌دهند، اتفاقی عجیب بیفتد. بطور طبیعی، سلول‌های پوستی به روشی کنترل‌شده و منظم رشد می‌کنند. سلول‌های جدید و سالم سلول‌های قدیمی را به سطح پوست می‌فرستند و این سلول‌ها در آنجا می‌میرند و در نهایت می‌ریزند؛ اما وقتی برخی از سلول‌‌های دارای DNA آسیب ببیند، رشد سلول‌های جدید از کنترل خارج می‌شود و می‌تواند در نهایت منجر به ایجاد توده سلول‌های سرطانی شود. 

علت آسیب دیدن DNA در سلول‌های پوستی و چگونگی تبدیل آن‌ها به ملانوم مشخص نیست. این احتمال وجود دارد که ترکیبی از عوامل، نظیر عوامل محیطی و ژنتیکی، باعث این عارضهٔ پوستی می‌شود. پزشکان همچنان معتقدند که قرارگیری در معرض پرتوی فرابنفش خورشید (UV) و سولاریوم‌ها دلیل اصلی ملانوم هستند.

آشنایی با درمان ملانوم

عوامل خطرساز ملانوم

عواملی که ممکن است خطر ابتلای شما را افزایش دهند عبارت‌اند از:

  • پوست روشن. داشتن رنگ‌دانه (ملانین) کمتر در پوست به این معناست که پوست شما در برابر پرتو فرابنفش (UV) محافظت کمتری دارد. اگر دارای موی بور یا قرمز، چشمان روشن و کک‌ومک هستید یا به‌راحتی دچار آفتاب‌سوختگی می‌شوید، احتمال ابتلای شما به ملانوم نسبت به افرادی با پوست تیره بیشتر است. البته در افرادی با پوست‌های تیره‌تر نظیر سیاه‌پوستان و اسپانیایی‌ها نیز بروز می‌کند.
  • سابقه آفتاب‌سوختگی. یک یا چند بار آفتاب‌سوختگی همراه با تاول می‌تواند خطر ابتلای شما را افزایش دهد. 
  • قرار گرفتن بیش‌ازحد در معرض نور فرابنفش (UV). قرار گرفتن در معرض پرتو فرابنفش ناشی از نور خورشید یا سولاریوم‌ها می‌تواند خطر ابتلا به سرطان پوست، از جمله ملانوم، را افزایش دهد.
  • سکونت در نزدیکی خط استوا یا ارتفاعات زیاد. افراد ساکن در نزدیکی خط استوا، که اشعه‌های خورشید مستقیم‌تر هستند، در مقایسه با افرادی که دور از خط استوا زندگی می‌کنند بیشتر در معرض پرتوهای فرابنفش خورشید هستند. به‌علاوه، اگر در ارتفاعات زندگی می‌کنید نیز بیشتر در معرض پرتوهای فرابنفش خورشید قرار دارید. 
  • داشتن خال‌های زیاد یا غیرعادی. داشتن بیش از 50 خال طبیعی در بدن بیانگر خطر بالای ابتلا به این بیماری است. داشتن خال‌های غیر عادی نیز خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. این خال‌ها، که از لحاظ پزشکی به خال‌های دیسپلاستیک معروف هستند، بزرگ‌تر از خال‌های طبیعی و دارای مرزهای نامنظم و رنگ‌های ترکیبی هستند. 
  • سابقه خانوادگی  اگر یکی از اقوام نزدیک شما مثلاً والدین، فرزند یا خواهر و برادر به ملانوم مبتلا بوده است، شما نیز در معرض ابتلا به این بیماری هستید. 
  • سیستم ایمنی ضعیف. افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف، مانند کسانی که پیوند اعضا داشته‌اند، در معرض خطر ابتلا به سرطان پوست قرار دارند. 

پیشگیری

خطر ابتلا و سایر سرطان‌های پوستی را می‌توانید از طریق اقدامات زیر کاهش دهید:

  • از قرار گرفتن در معرض نور خورشید در میانه روز خودداری کنید. برای بسیاری از ساکنین آمریکای شمالی، اشعه‌های خورشید بین ساعت 10 صبح تا 4 بعدازظهر شدیدتر است. فعالیت‌های روزانهٔ خود را برای ساعات دیگر روز تنظیم کنید، حتی در زمستان یا هوای ابری. 
  • در تمام طول سال از ضد آفتاب استفاده کنید. ضد آفتاب‌ها نمی‌توانند مانع جذب تمام پرتوهای مضر فرابنفش شوند، به‌ویژه پرتوهایی که منجر به ملانوم می‌شوند؛ اما نقش مهمی در محافظت از پوست در مقابل نور آفتاب دارند. 
  • لباس محافظ به تن کنید. ضد آفتاب‌ها نمی‌توانند از پوست در مقابل پرتوهای فرابنفش به‌طور کامل محافظت کنند؛ بنابراین، از لباس‌هایی تیره با بافت محکم استفاده کنید تا بازوها و پاهای شما را بپوشانند. به‌جای سر کردن کلاه‌های بیس‌بال یا آفتاب‌گیر از کلاه‌هایی با لبه پهن استفاده کنید تا محافظت بیشتری در برابر نور خورشید داشته باشند. 

عینک آفتابی را فراموش نکنید. از عینک‌هایی استفاده کنید که مانع از جذب دو پرتوی ماوراءبنفش یعنی UVA و UVB می‌شوند. 

  • از تخت‌ها و لامپ‌های سولاریوم استفاده نکنید. تخت و لامپ‌های سولاریوم اشعه‌های فرابنفش ساطع می‌کنند و می‌توانند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهند.

صورت، گردن، گوش‌ها و پوست سر خود را به کمک آینه بررسی کنید. قفسه‌ سینه، تنه، برجستگی‌ها و همچنین زیر بازوها و دستان خود را نیز معاینه کنید. قسمت جلو و عقب ساق پا و خود پاها، کف پاها، فضای بین انگشتان، اندام تناسلی و بین باسن خود را نیز بررسی کنید. 

غربالگری سرطان پوست

در مورد غربالگری سرطان پوست با پزشک خود مشورت کنید. شما و پزشکان ممکن است گزینه‌های غربالگری زیر را در نظر بگیرید:

  • معاینه پوست توسط متخصص آموزش‌دیده. حین معاینه پوست، پزشک تمام پوست بدن از سر تا نوک انگشتان را معاینه می‌کند. 
  • انجام معاینه پوستی در خانه. طی معاینه شخصی می‌توانید خال‌ها، کک‌ و مک و سایر مشخصه‌های طبیعی پوست را بشناسید و در نتیجه هرگونه تغییری را تشخیص دهید. برای انجام این‌کار بهتر است مقابل آینه‌ای تمام‌قد بایستید و با استفاده از آینه کوچک‌تر بخش‌هایی را که دیدن آن‌ها سخت است بررسی کنید. جلو، عقب و اطراف بازوها و پاها را حتماً بررسی کنید. به‌علاوه، کشالهٔ ران، پوست سر، کف پاها و فضای بین انگشتان را نیز فراموش نکنید. 

برخی سازمان‌های بهداشت توصیه می‌کنند که پوست خود را به‌طور دوره‌ای توسط پزشک یا خودتان بررسی کنید. برخی از سازمان‌ها نیز غربالگری سرطان پوست را توصیه نمی‌کنند زیرا مشخص نیست که آیا غربالگری باعث نجات جان انسان‌ها می‌شود یا خیر. در عوض، یافتن هرگونه خال غیرعادی می‌تواند منجر بیوپسی شود، که در صورت سرطانی نبودن خال، می‌تواند باعث درد، اضطراب و هزینه‌های غیرضروری شود. بر اساس خطر احتمال ابتلای شما به سرطان پوست، با پزشک خود در خصوص غربالگری مناسب صحبت کنید. 

تشخیص ملانوم

گاهی ‌اوقات سرطان به‌راحتی با نگاه به پوست قابل تشخیص است، اما تنها راه دقیق تشخیص ملانوم استفاده از بیوپسی است. در این روش، تمام یا بخشی از خال مشکوک برداشته می‌شود و پزشک پاتولوژیست نمونهٔ موردنظر را تجزیه‌وتحلیل می‌کند. 

شیوه‌های انجام بیوپسی برای تشخیص ملانوم عبارت‌اند از:

  • بیوپسی پانچ. در این روش، پزشک از ابزاری با تیغه‌های مدور استفاده می‌کند. تیغه به پوست اطراف خال یا برآمدگی فشار داده می‌شود و قسمتی از آن به‌صورت گرد برداشته می‌شود. 
  • بیوپسی کلی. در این روش، تمام خال یا برآمدگی به همراه مقدار کمی از پوست اطراف برداشته می‌شود. 
  • بیوپسی برشی. در این روش، صرفاً بخش غیرطبیعی خال یا برآمدگی برای تجزیه‌وتحلیل در آزمایشگاه برداشته می‌شود. 

نوع بیوپسی که روی شما انجام می‌شود به وضعیت شما بستگی دارد. پزشکان بیوپسی پانچ یا کلی را ترجیح می‌دهند زیرا می‌توانند هر زمان که بخواهند کل خال یا برآمدگی را بردارند. بیوپسی برشی زمانی انجام می‌شود که سایر روش‌ها به‌راحتی قابل انجام نیستند مثلا خال مشکوک بسیار بزرگ است. 

مراحل ملانوم

اگر این مشکل در شما تشخیص داده شود، مرحلهٔ بعد تعیین مرحله یا شدت سرطان است. پزشک برای تعیین مرحله این بیماری اقدامات زیر را انجام می‌دهد:

  • تعیین ضخامت . ضخامت ملانوم با معاینه دقیق تحت میکروسکوپ و اندازه‌گیری با ابزار خاص (میکرومتر) تعیین می‌شود. ضخامت آن به پزشک کمک می‌کند تا در مورد برنامه درمانی مناسب تصمیم بگیرد. بطور کلی، هر چه ضخامت تومور بیشتر باشد، بیماری جدی‌تر است. 
  • گسترش این بیماری را بررسی کنید. برای تعیین اینکه آیا تا نزدیکی غدد لنفاوی گسترش یافته است یا خیر، جراح ممکن است انجام بیوپسی غدهٔ لنفاوی نگهبان را توصیه کند. 

 حین بیوپسی غده لنفاوی، ماده‌ای رنگی در قسمتی که آن برداشته شده است تزریق می‌شود. این مادهٔ رنگی تا نزدیکی غدهٔ لنفاوی جریان پیدا می‌کند. اولین غده لنفاوی که این ماده رنگی را جذب کند برای بررسی سلول‌های سرطانی برداشته می‌شود. اگر اولین غدد لنفاوی (غدد لنفاوی نگهبان) فاقد سلول‌های سرطانی باشند، این احتمال وجود دارد که ملانوم از محل اولیه خود به‌جایی سرایت نکرده است. 

البته با وجود غیر سرطانی بودن سلول‌های غدد لنفاوی احتمال بازگشت یا گسترش سرطان هنوز هم وجود دارد. 

عوامل دیگری نیز در تعیین شدت آن وجود دارند، از جمله اینکه آیا پوست روی موضع مورد نظر دچار زخم باز شده است یا خیر و تعداد سلول‌های سرطانی تقسیم‌شده زیر میکروسکوپ چند تا هستند.

مراحل با استفاده از اعداد رومی از 1 تا 4 (I-IV) شماره‌گذاری می‌شوند. مرحلهٔ 1 ملانوم کوچک و میزان درمان آن بسیار موفقیت‌آمیز است؛ اما هرچه این عدد بالاتر رود، شانس درمان کامل کمتر می‌شود. در مرحلهٔ 4، سرطان از پوست گذر و به سایر اندام‌ها، نظیر ریه‌ها و کبد، نیز سرایت می‌کند. 

آشنایی با درمان ملانوم

درمان مراحل اولیه این بیماری معمولاً شامل جراحی و برداشتن آن است. ملانوم خیلی نازک ممکن است حین بیوپسی به‌طور کامل برداشته شود و دیگر نیازی به درمان نباشد. در غیر این صورت، جراح علاوه بر قسمت سرطانی، بخشی از پوست طبیعی و لایه‌ای از بافت زیرین آن را نیز برمی‌دارد. این روش تنها روش درمانی برای افرادی است که در مراحل اولیه این بیماری هستند.

درمان ملانومی که فقط به پوست محدود نمی‌شود

اگر این بیماری فقط به پوست محدود نشود، گزینه‌های درمانی آن عبارت‌اند از:

  • جراحی برای برداشتن غدد لنفاوی آسیب‌دیده. اگر ملانوم به غدد لنفاوی نزدیک به خود رسیده باشد، جراح ممکن است غده آسیب‌دیده را بردارد. البته قبل و بعد از جراحی نیز درمان‌های بیشتر توصیه می‌شود. 
  • شیمی‌درمانی. در این روش از دارو برای تخریب سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. شیمی‌درمانی هم به‌صورت داخل وریدی  و هم به شکل قرص و یا هر دو شکل انجام می‌شود طوری که این دارو در کل بدن بیمار پخش می‌شود. شیمی‌درمانی در روشی به نام پرفیوژن اندام جدا شده، در یکی از رگ‌های بازو یا پا تزریق می‌شود. در این روش، خون بازو یا ساق پا برای مدت کوتاهی اجازه ورود به سایر بخش‌های بدن را ندارد تا داروی شیمی‌درمانی بتواند مستقیماً وارد بخش اطراف ملانوم شود و سایر بخش‌های بدن را تحت تأثیر قرار ندهد. 
  • پرتودرمانی. این روش درمانی از پرتوهای انرژی پرقدرت، نظیر اشعهٔ ایکس، استفاده می‌کند تا سلول‌های سرطانی را از بین ببرد. پرتودرمانی ممکن است بعد از انجام جراحی برای برداشتن غدد لنفاوی توصیه شود. این روش گاهی برای تسکین علائم گسترش‌یافته به سایر بخش‌های بدن استفاده می‌شود.
  • درمان بیولوژیکی. این روش درمانی سیستم ایمنی بدن شما را افزایش می‌دهد تا بدنتان بتواند با سرطان مقابله کند. این روش درمانی با استفاده از  مواد تولید شده توسط بدن یا مواد مشابه تولید شده در آزمایشگاه انجام می‌شود. عوارض جانبی این روش شبیه علائم آنفولانزا، از جمله لرز، خستگی، تب، سردرد و درد عضلانی است. 

مشاوره آنلاین با دکتر

درمان‌ های بیولوژیکی ملانوم 

اینتروفرون، اینتلوکیون 2، ایپیلیموماب Yervoy))، نیوولوماب (Opdivo) و پمبرولیزوماب (Keytruda).

  • درمان هدفمند. درمان هدفمند از داروهایی استفاده می‌کند که حساسیت خاص سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهند. عوارض جانبی درمان‌های هدفمند متفاوت اما معمولاً شامل مشکلات پوستی، تب، لرز و کم‌آبی هستند. 

از جمله داروهای مصرفی برای درمان هدفمند ملانوم پیشرفته می‌توان به ومورافنیب Zelboraf))، دبرافنیب (Tafinlar) و ترامتینیب (Mekinist) اشاره کرد. این داروها صرفاً در مواردی که سلول‌های سرطانی دارای جهش ژنتیکی خاص باشند مؤثر هستند. می‌توان سلول‌های ملانوم را آزمایش کرد تا از اثربخشی این داروها روی آن‌ها مطمئن شد. 

آمادگی برای ملاقات با پزشک

در صورت مشاهده هرگونه تغییر پوستی نگران‌کننده به پزشک عمومی یا پزشک خانوادگی خود مراجعه کنید. بسته به وضعیت شما و نتیجهٔ آزمایش‌هایتان ممکن است به متخصص بیماری‌های پوستی (درماتولوژیست) یا پزشک متخصص درمان‌ سرطان (آنکولوژیست) ارجاع داده شوید. 

از آنجائی که ملاقات‌ها معمولاً کوتاه هستند و اغلب زمینه‌های زیادی برای پوشش وجود دارد، بهتر است خود را برای ملاقات با پزشک کاملاً آماده کنید. این اطلاعات به شما کمک می‌کند که آماده باشید و بدانید که از دکترتان چه انتظاری داشته باشید.

کارهایی که می‌توانید انجام دهید

  • از محدودیت‌های پیش از ملاقات با پزشک آگاه شوید. زمانی که قرار ملاقات خود را با پزشک تعیین می‌کنید، حتماً سؤال کنید که آیا لازم است کاری را از قبل انجام دهید، مثلا رژیم خود را محدود کنید یا خیر.
  • تمام علائم خود را بنویسید، از جمله مواردی که ممکن است به دلایل مربوط به قرار ملاقات شما بی‌ربط به نظر برسد.
  • فهرستی از تمام داروها، ویتامین‌ها یا مکمل‌های مصرفی خود تهیه کنید.
  • یکی از اعضای خانواده یا دوستان را با خود ببرید. گاهی اوقات یادآوری تمام اطلاعات ارائه‌شده در حین جلسه ملاقات با پزشک دشوار است. شخص همراه شما می‌توانند چیز‌هایی را که فراموش کرده‌اید برایتان بازگو کند.
  • سوالاتی  را که می‌خواهید از دکتر خود بپرسید بنویسید.

وقت ملاقات شما با پزشک محدود است، بنابراین تهیه فهرستی از سؤالات موردنظرتان به شما کمک می‌کند تا به نحو احسن از وقتتان استفاده کنید. سوالات خود را به ترتیب اهمیت لیست کنید تا در صورت اتمام وقت، مهم‌ترین سوالاتتان پاسخ داده شده باشند.

سوالاتی که باید از پزشک بپرسید 

  • آیا مبتلا به ملانوم هستم؟
  • میزان بزرگی ملانوم من چقدر است؟
  • میزان عمق ملانوم من چقدر است؟
  • به چه آزمایش‌هایی نیاز دارم؟
  • چه گزینه‌های درمانی وجود دارد؟
  • آیا درمانی برای آن جود دارد؟
  • عوارض جانبی هر کدام از این درمان‌ها چیست؟
  • به نظر شما بهترین روش درمانی برای ملانوم من چیست؟
  • برای فکر کردن در خصوص گزینه درمانی چقدر زمان دارم؟
  • آیا باید به متخصص مراجعه کنم؟ هزینهٔ آن چقدر است و آیا بیمه این هزینه را پوشش می‌دهد یا؟
  • آیا بروشور یا مطالب چاپ‌شده‌ای وجود دارد که بتوانم با خود ببرم؟ چه وب‌سایت‌هایی را پیشنهاد می‌کنید؟
  • چه چیز مشخص می‌کند که آیا برای ملاقات پیگیری باید برنامه‌ریزی کنم یا خیر؟

علاوه ‌بر سؤال‌هایی که از پیش تعیین کرده‌اید تا از پزشک خود بپرسید، برای پرسیدن سؤالاتی دیگر در حین ملاقات خود با پزشک تأمل نکنید.